Türkiye’de Gübrenin Geçmişi: Topraktan Sanayiye Uzanan Yol

Türkiye’de gübrenin geçmişi bize şunu söylüyor: Plansız güç, sürdürülemez. Bilimsiz destek, toprağı yorar. Gelecek; Yerli üretim, akıllı kullanım, toprak sağlığı odaklı stratejiler üzerinden şekillenecek. Net mesaj şu: Toprak hâlâ bizimle, ama sabrı sınırsız değil. Doğru gübre, doğru zamanda, doğru dozda. Kurumsal ve kişisel hedef bu olmalı.

Geleneksel Dönem: Toprakla Dost, Bilgiyle Kıt (Osmanlı – 1923)

Cumhuriyet öncesinde gübre denince akla ahır gübresi, yeşil gübre ve nadas gelirmiş. Sistem basit:

• Hayvan varsa gübre varmış
• Gübre varsa verim artıyormuş
• Ama ölçü yokmuş, analiz yokmuş, plan yokmuş

Osmanlı tarımı doğaya uyumlu ama düşük verimli bir yapıdaymış. Kimyasal gübre yok denecek kadar azmış. İthal edilen sınırlı miktardaki fosfat ve potasyum gübreleri ise daha çok büyük çiftliklere gidiyormuş. Yani gübre bir “stratejik girdi” değil, yardımcı bir destekmiş.

Net konuşalım: Bu dönem sürdürülebilir ama nüfusu besleyemezdi.

Cumhuriyet’in İlk Yılları: Bilim Sahaya İniyor (1923–1950)

Cumhuriyet’le birlikte düşünce yapısı da değişti. Devlet şunu net gördü:

Toprak var ama verim yok.

• 1930’larda Zirai Donatım Kurumu ve Toprak Mahsulleri Ofisi kuruldu
• Tarımda planlama ve devlet yönlendirmesi başladı
• Kimyasal gübre kavramı ilk kez sistemli biçimde konuşuldu

Ancak bu dönem daha çok altyapı ve bilinç oluşturma evresiydi. Gübre kullanımı hâlâ sınırlıydı çünkü:

• Üretim yoktu
• İthalat pahalıydı
• Çiftçi alışık değildi

Yani vizyon vardı, ölçek yoktu.

Sanayileşme ve Gübre Patlaması (1950–1980)

İşte kırılma noktası burası.

• 1954: TÜGSAŞ’ın temelleri atıldı
• Azotlu ve fosforlu gübre üretimi başladı
• Mekanizasyon artışı + sulama + gübre = verim sıçraması

Bu dönemde gübre kullanımı katlanarak arttı. Buğday, pamuk, mısır gibi stratejik ürünlerde dekara verim ciddi şekilde yükseldi.

Ama dürüst olalım:

Bu büyüme bilimden çok teşvikle oldu.

Toprak analizi? Yok.

Doğru doz? Çoğu zaman tahmin.

Kısa vadede kazandık, uzun vadede toprağı yormaya başladık.1980 Sonrası: Serbest Piyasa, Dışa Bağımlılık

1980’lerle birlikte tarımda ezber bozuldu.

• Gübre sektörü özelleşti
• Devlet destekleri azaldı
• Hammadde (doğalgaz, fosfat) dışa bağımlı kaldı

Sonuç net:

• Gübre fiyatları dövize bağlandı
• Çiftçi maliyet baskısı altına girdi
• Kullanım düştü, yanlış kullanım arttı

Bu dönemde Türkiye, gübreyi üreten değil, yöneten bir ülke olmaktan uzaklaştı.

Günümüz: Verim mi, Sürdürülebilirlik mi?

Bugün geldiğimiz noktada tablo karmaşık ama umut var.

• Kimyasal gübre hâlâ vazgeçilmez
• Ama organomineral, mikrobiyal ve kontrollü salınımlı gübreler öne çıkıyor
• Toprak analizi ve hassas tarım yeniden değer kazanıyor

Artık oyun değişti:

Çok gübre değil, doğru gübre.

Geleneksel bilgiyle modern bilimi birleştiren kazanıyor. Toprağa kulak vermeyen sistem dışı kalıyor.

Sonuç: Gübre, Türkiye Tarımının Sessiz Gücü